Botan Kürt Beyliği ve Bedirhan Bey

Bedirhan, nihayet kararını verdi ve bütün Kürt beylerine haber saldı. Nesturilere karşı bir ordu oluşturdular. Bu ordu Van’dan Rewanduz’a ve Dicle’den İran sınırına kadar olan bölgeden toplanmıştı.

Kürt Ordusu harekete geçti ve Kutran Geçidi’ni tırmanırken ilk direnişle karşılaştı. Savaş başladı.Bazı kaynaklara göre Tiyar’a düzenlenen bu sefer sırasında 10 bin, bazılarına göre ise 20 bin Nesturi öldürüldü. Bedirhan Müslümanların evlerine beyaz bayrak asmalarını emretti; yanlışlıkla evleri yakılmasın diye.

Hristiyan Nasturi‘lerin öldürülmesi dünyada tepki ile karşılandı ve İngiliz, Fransız ve Rus konsoloslukları Osmanlı’yı mektup bombardımanına tutarak, Bedirhan’ı durdurmalarını ve yaptıklarından dolayı cezalandırmalarını istediler.

Bazı tarihçilerin iddaa ettiği Nasturi olayından haberimiz yok ifadesi gerçeği yansıtmamaktadır.Bununla birlikte Osmanlı devleti de bu olayda bir nebze pay sahibidir. Musul Paşası (Valisi), Nasturi patriği Mar Şamun’a gönderdiği bir mektupta olası bir savaşta ”Kürtlere karşı Nesturileri desteklekleyecektir” ifadeleri ile Nasturi‘leri Bedirhan‘a karşı kışkırtıyorlardı.

Bedirhan-Osmanlı Savaşı

Osmanlı hükümeti, biraz da batılı devletlerin ısrarıyla Bedirhan’ın varlığına son verme konusunda harekete geçti. Osmanlı, ilk etapta bu işi barışçıl yollarla çözmeyi ümit ediyordu. Bu amaçla Diyarbekir Valisi Hayreddin Paşa, Cizre’deki Nakşibendi şeyhlerinden Salih, İbrahim ve Azrail Efendilere Nisan 1847’de yazdığı mektupta, kendisinin Nakşibendi tarikatı müridlerinden olduğunu,Bedirhan Bey’in de Nakşibendi tarikatına dahil bulunduğunu işittiğini tarikat kardeşliği münasebetiyle Bedirhan Bey’e nasihat etmelerini ve Bedirhan’ı teslim olmaya ikna etmelerini istemiştir.

Fakat, Bedirhan Bey’in ikna olmaya hiç niyeti yoktu. Bunu Anadolu Ordusu Komutanı Müşir Osman Paşa’nın raporundan takip edelim:

Kaymakam Ahmet Bey’in ifadesine göre, Bedirhan Bey, üzerine varılırsa savaşacağını söylemiştir. Buna cevaben Ahmet Bey, ”size iki gün mühlet veriyoruz, güzelce düşünün. Mühlet bitinceye kadar hakkınızda hasım muamelesi yapılmayacaktır”. diye nasihat etmişse de, Bedirhan Bey, ”mühlete hacet yoktur. Hemen bir saat evvel yapacağınızı yapınız, geleceğiniz varsa, göreceğinizde vardır. Benim Orak (Evrah olacak, M.M) adında sağlam ve kuvvetli bir kalem var. Siz değil üç kral gelse zapt edemezler. Takatim kesilinceye kadar sizinle dövüşeceğim. Nihayet, baş edemediğim halde, kaleme çekileceğim.”diye cevap vermiştir.

Bedirhan’ı ikna yoluyla teslim alamayacağını anlayan Osmanlı, büyük bir ordu kurmak için hazırlıklara başladı. Artık Mısır sorununu da halletmiş olan Osmanlı, bütün gücünü bu ordu için seferber edebilirdi. Nitekim öyle de oldu; Urfa’dan Harput’a, Erzurum’dan Bağdat’a ve Musul’a, birçok yerden ordular çağrıldı. Oluşturulan bu muazzam ordu yaklaşık 35 bin kişiden oluşuyordu ve iki koldan harekete geçti. Sağ kanada Müşir Osman Paşa, Sol kanada ise Ferik Ömer Paşa komuta ediyordu.

Ferik Ömer Paşa komutasında 2 Temmuz 1847’de harekete geçen sol kanat ordusunun hedefi Van bölgesine hakim olan Han Mahmut ve Abdal Han’ dı. Ferik Ömer Paşa, iki Kürt bey üzerinde hakimiyet kurdu.

Bu arada ordunun sağ kanadına komuta eden Müşir Osman Paşa da Bedirhan Bey’i hedef alarak Diyarbekir üzerinden Botan’a yönelmişti.

Bedirhan, 35 bin kişilik tam teçhizatlı Osmanlı ordusuna, 15 bin kişilik sınırlı imkanlara sahip ordusuyla karşılık verecekti. Buna rağmen, ilk çarpışmada Bedirhan’ın kuvvetleri galip geldi. Bundaki en büyük etken, bölgenin dağlık olması ve Osmanlı kuvvetlerinin bölgeye yabancı olmasıydı.

Umduklarını bulamayan Osmanlı bir kez daha hilleli yollara başvurmuş ve Bedirhan Paşa’nın güçleri arasında ikilik sokmayı başarmışlardır. Bazı kaynaklar “Osman Paşa, Bedirhan Paşa’nın sarsılmaz direnişini görerek savaşa devam etmekle beraber, asırlık Osmanlı hilekarlığına başvurdu. Rüşvet ve sınırsız yüksek rütbe vaatleri ile Bedirhan Paşa’nın güçlü müttefikleri içinde hainler bulmaya çalıştı ve muvaffak oldu. Ne gariptir ki, bu hain kişi, Botan ordusunun sol kolu kumandanı olan, Bedirhan Paşa’nın yeğeni Yezdan Şer’in ta kendisi idi. Yezdan Şer ileriyi iyi görmeyen, zayıf bir yeteneğe sahip olduğu için, Osmanlı’nın vaatlerine kandı ve amcasına, velinimetine ve ırkına ihanet etti. Düşman safına geçti. Dolayısı ile, Bedirhan Paşa’nın hiç ummadığı bir şeydi. Yezdan Şer Cizre’yi Osmanlı’ya teslim etti”.

Evet Bedirhan, hiç ummadığı bir olayla karşılaştı: Cizre’yi savunması için görevlendirdiği yeğeni Yezdanşêr, Müşir Osman Paşa’nın vaatlerine kanarak saf değiştirdi ve Bedirhan’ın gözü gibi baktığı Cizre’yi Osmanlı güçlerine teslim etti.Gizli cephanelerin yerleri ortaya çıkmış ve silah fabrikası Osmanlılarca ele geçirilmişti. Bu arada Kars, Van ve Muş’ta da Kürt aşiretleriyle Osmanlı askerleri arasında küçük çaplı çatışmalar meydana geliyordu. Bir sonraki çatışmada Kürt beylerinin yardıma geç ulaşması sonucu Bedirxan Bey, böylelikle bu ihaneti ömrü boyunca unutmayacak, affetmeyecektir. Onun yanında kimse, Yezdanser’in adını anamazmış.

Yezdanşêr’in Bedirhan’a İhanet etmesindeki en önemli etkenin kıskançlık olduğu anlaşılıyor.

Bu arada Bedirhan, hiç beklemediği bir anda uğradığı ihanetin şokunu bir an önce atlatarak harekete geçti. Kuzeydeki bütün birliklerini Cizre’yi tekrar almak için seferber etti ve çok geçmeden Cizre’yi tekrar ele geçirdi. Ancak, bu durum uzun sürmeyecekti. Zira, Bedirhan’ın ordusu, kuzeyde Osman Paşa’nın birlikleriyle yaptığı çarpışmalarda yorgun düşmüştü. Bununla birlikte, Bedirhan Cizre’ye girer girmez, ordusunda şiddetli bir kolera hastalığı baş gösterdi.

Osman Paşa, Bedirhan’ın Cizre’yi tekrar almasına pek de üzülmüyordu. Aksine, bu beklediği ve İstediği bir durumdu. Zira, Cizre’yi dört taraftan sarması, Bedirhan’ı yakalaması için yeterliydi. Nitekim, öyle de oldu. Osman Paşa’nın, yeni kuvvetler ve erzak ikmali yapma gibi olanakları olmasına karşılık, Bedirhan’ın böyle bir şansı yoktu.

Savaşın kendi aleyhine devam ettiğini gören Bedirhan, başkentini istemeyerek de olsa, terk ederek, beş yüz kadar adamıyla 24 Temmuz 1847’de Evrah (Ewrax) Kalesi’ne sığındı.

Bedirhan,  kendisine Büyük Reşit Paşa’nın kaleminden çıkan ”Amanname” ile, eğer teslim olup İstanbul’a gelirse canına, malına ve ailesine dokunulmayacağı hakkında bir mektup gönderildikten sonra, 28 Temmuz 1847’de teslim oldu.

Bedirha önderliğindeki bu büyük çaplı hareket bitirilmiş oldu.

Daha sonra Osmanlı Hükümeti bu isyanın bastırılmasında emeği geçenleri çeşitli şekillerde ödüllendirdi. Öncelikle, İsyanın bastırılmasından dolayı çıkarılan ferman bütün memlekette okunarak, padişahın memnuniyeti bildirildi. Daha sonra, isyanın bastırılmasında payı olanlara “Kürdistan Madalyası” verildi. Bu madalya, 29 mm çapında, bir yüzünde padişahın tuğrası, öbür yüzünde kabartmalı bir dağ dizisi ve bunun yukarısında “Kürdistan “, altında “sene 1263” yazılı, altın ve gümüşten dört türlü olarak çıkarıldı. L türden olanlar sadrazama, serasker paşaya, Orduyu Hümayun müşirine; H. türden olanlar, ayaklanmayı bastırma işine katılan ferik ve liva paşalara, defterdara, Musul, Harput, Sivas ve Erzurum valilerine; III. türden olanlar, miralay ve mülazım rütbesinde olanlara; gümüş olan IV. tür madalyalar ise çavuş ve bölük eminlerine verildi.

İsyanın bastırılmasına en az Osmanlı yönetimi kadar sevinenler, tabii ki batılı devletler oldu. Osmanlı hükümeti, tıpkı isyan sırasında olduğu gibi, bu kez tebrik mesajlarına boğuldu.

Bedirhan Bey ve ailesi,Girit’in Kandiye şehrine 31 Ekim 1847’de vardılar. Girit’e gitmek İstemeyen ailesinden bir kısmı İstanbul’da kaldı.49 Bedirhan’ın şeyhi Abdulkuddus Efendi ve Şeyh Abdulgani de Girit’e gönderilenler arasındaydı.

Bedirhan,Girit’teki yaşamı boyunca bir nevi gözetim altında tutuluyordu. Kendisinin oradan kaçıp tekrar “tehlikeli işler” peşinde koşmasından korkuluyordu. Fakat, zamanla Bedirhan, kendisinin bir daha Kürdistan’ı hiç göremeyeceğini anladıktan sonra Girit’i yeni yurdu olarak kabul etti.

Girit’te 1856’da çıkan Yunan ayaklanmasının bastırılmasında büyük rolü oldu. Bu vesileyle kendisine, Mir-î miranlık rütbesiyle Paşalık unvanı verildi. Ayrıca kendisine, eğer isterse İstanbul’a gelebileceği ve orada oturabileceği söylendi. Hatta, Anadolu tarafında olmamak kaydıyla, Rumeli tarafında, kendisine bir memuriyet (Rumeli Valiliği) verilebileceği de bildirildi.

Bedirhan Bey on yıl kadar Girit’te oturduktan sonra, İstanbul’a gelmeyi kabul etti. Burada yaklaşık sekiz yıl kaldıktan sonra, ömrünün son yıllarını geçirmek üzere Şam’a gitti. Birkaç yıl sonra, 1869’da fırtınalı yaşamı son buldu.Kürdistan’da ölmek istediğini sultana bildirdiyse de bu isteği kabul görülmedi.

Botan Mir’i Bedirhan Bey öldüğünde, geride 62 kişilik bir aile bıraktı. 4 hanımı,  21 oğlu, 21 kızı, 10 torunu vardı.

Emir, ölmeden önce bütün çocuklarını yanına çağırarak, onlara vasiyetini açıkladı. Vasiyeti şöyleydi:

“Hepiniz evlerinizde çocuklarınızla Kürtçe konuşun; eğer onlarla Kürtçe konuşmazsanız Kürtçe’yi unutursunuz; Kürtçe’yi unutursanız Kürdistan’ı da unutursunuz; Kürdistan’ı unutan benim evladım değildir.”

BEDİRHAN BEY’İN KİŞİLİĞİ

Bedirhan Bey, Kürdistan tarihinde eşine az rastlanır biçimde, bütün Kürt beylerinin hakimiyeti altına alabilecek kadar otorite sahibi ve zekiydi. Hırslıydı, döneminin en büyük devletlerinden olan Osmanlı’ya kafa tutacak kadar.Görev saatlerinde bile zikir yapacak kadar dinine bağlıydı. Osmanlı ordusu gibi güçlü bir orduyu defalarca yenebilecek kadar iyi bir askerdi. Kendisini ve ülkesini ziyaret eden batılı gezginlerin hepsini şaşırtacak derecede yönetim işinde başarılı biriydi.

Bedirhan Bey’in, hiçbir zaman birlik olamamalarıyla ünlü Kürt beylerini kısa sürede tek bir çatı altında toplayıp, bir tür konfederasyon kurmasıgibi zor biş iş yapmış ve geniş kitleleri bir mıknatıs gibi kendisine çekmiş saygınlıklarını kazanmıştır.

SONUÇ

Mir Bedirhan, hiç şüphesiz, Kürt tarihinin en renkli ve önemli şahsiyetlerinden biridir. Onun bu önemi, sadece Kürt tarihindeki ilk ulusal başkaldırıya önderlik etmesinden değil, aynı zamanda Kürt tarihinde eşine az rastlanır biçimde büyük bir alanı hakimiyeti altına alması ve hükmettiği bölgede her anlamda birliği sağlayabilmesinden de kaynaklanıyor.

Bedirhan Hareketi,kimilerinin iddia ettiği gibi feodal nitelikli bir hareket değildir. Bu ayaklanmayı diğer aşiret liderlerinin kendi konumlarını güçlendirmek için çıkardıkları ayaklanmalardan ayrı tutmamız gerekir. Çünkü, bu tür ayaklanmalarda, aşiret liderleri, diğer komşu aşiretleri kendisine rakip olarak görür ve öncelikle bunlarla mücadeleye girer. Oysa Bedirhan’ın ayaklanmasında bunun tam tersi bir durum söz konusudur. Bildiğimiz gibi, Bedirhan’ın ayaklanmadan önce yaptığı ilk iş, diğer aşiret liderleriyle bir “Kutsal İttifak” imzalamasıdır. Bu da gösteriyor ki, Bedirhan Bey hareketi aşiretler üstü (ulusal) bir hareketti. Evet, Bedirhan bir aşiret lideriydi; fakat onun salt bu özelliği, yürütmüş olduğu hareketi feodal nitelikli olarak açıklamamıza yeterli kanıt oluşturmaz.

Bedirhan ayaklanmasının tam da tüm dünyada ulusal başkaldırıların ortaya çıktığı bir dönemde cereyan etmesi bir tesadüf değildir. Bu bağlamda, bu ayaklanmayı, öncesindeki feodal Kürt beylerinin çıkardığı ayaklanmalarla bir tutmak yanlıştır. Bedirhan ayaklanması tam manasıyla bir ulusal kurtuluş mücadelesidir.

Bedirhan Bey, öldükten sonra, geride bıraktığı ailesi de boş durmamıştır. Torunları, Bedirhan’ın vasiyetini yerine getirdi mi bilinmez; ama en azından birinci kuşak torunları için bunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Zira, 1898’de Kahire’de çıkan ilk Kürtçe gazete “Kürdistan”ı, Bedirhan Bey’in oğlu Abdurrahman çıkarmıştır. Yine

Bedirhan’ın torunlarından Celadet Ali Bedirhan (Emin Ali Bey’in oğlu) ilk Kürtçe latin alfabesinde önemli çalışmalar yapmıştır.

Günümüzde yaşayan Bedirhaniler, garip bir şekilde, kendilerinin bu soya mensup olduklarını saklamaktadırlar.

Halen yaşayan ünlü Bedirhaniler arasında, eski Dışişleri Bakanlarından Emre Gönensay’ı ve “Yaşayan tarih” lakaplı tarihçi Cemal Kutay’ı sayabiliriz.

www.kürtler.com